فرصت ها و چالش‌های پیش روی ایران و روسیه در توسعه همکاری های اقتصادی
بـا انتخـاب مجـدد والدیمیر پوتیـن به عنوان رئیس جمهور روسیـــه از سـال 2012 میالدی، شـاهد افزایـش روزافزون تنش‌ها میان آن کشـور بـا آمریـکا و اتحادیـه اروپـا بوده‌ایـم کـه ایـن تنش‌ها بـه دنبـال الحاق کریمـه و حضور روسـیه در سـوریه افزایـش یافـت و اکنون بـا توجه به جنـگ اخیــر میـان روسـیه و اوکراین به بالاترین سـطح خود پس از جنگ سـرد رسـیده اسـت.
در این راسـتا مسـکو به منظور جبـران صدمات و آسـیب‌های اقتصـادی کـه بـه واسـطه تحریم‌هـای آمریـکا و اتحادیـه اروپـا دچار شـده اسـت، اولویت‌هایـی از قبیل؛ توسـعه اقتصـاد داخلی، توجـه بـه سـازمان‌های منطقـه‌ای و بین‌المللـی و گسـترش روابـط با کشـورهای شـرقی از قبیـل چین و هنـد و برخـی قدرت‌های منطقـه از قبیل اشـاره جمهـوری اسلامی ایـران در دسـتور کار کرملیـن قـرار گرفته اسـت که در آخرین نسـخه از سـند اسـتراتژی امنیت ملی روسـیه، صریحاً شـده اسـت. همچنیـن طبق این سـند، مسـکو بر این باور اسـت کـه تعاملات دوجانبـه و چندجانبه، با کشــــورهای دوسـت و همسـو، از یک طـرف موجبـات ثبـات و امنیـت منطقـه را فراهـم می‌کند و از سـوی دیگـر از نفوذ عوامـل و ایادی غـرب در حیطـه نظامی‌گری، فرهنگـی، ترویج تروریسـم و افراط‌گرایـی در منطقـه ممانعـت به عمـل می‌آورد. مـوارد فـوق تداعی‌کننـده فرصت‌هـای جدید برای جمهوری اسلامی ایران در عرصه توسـعه مناسـبات اقتصادی- سیاسـی با روسـیه و به منظور افزایـش صـادرات تولیـدات داخـل بـه حـوزه اتحادیـه اقتصـادی اوراسـیا و واردات کالاهای مـورد نیاز کشـور در راسـتای مقابله بـا تحریم‌های غـرب اسـت. لـذا با توجـه به شـرایط موجود و بـه منظور یافتـن راه‌حل‌هـای اجرایی در تسـریع توسـعه روابط اقتصـادی میان تهران و مسـکو، گـزارش زیر کوشـیده اسـت، در دو محـور اصلی: «آسیبشناسـی رویکردهای نامطلوب کشـور در برابر فدراسـیون روسـیه» و «ارائـه راهکارها و سیاسـت‌های اجرایـی مشـخص در راسـتای واکاوی ابعـاد مختلـف روابـط دو و چندجانبه»، حلقه‌هـای مفقوده در توسـعه روابط دو کشـور را مورد واکاوی و بررسـی قرار دهد.
آسیب‌شناسی رویکردهای نامطلوب کشور در برابر فدراسیون روسیه
حمل‌ونقـل و زیرسـاخت‌های ارتباطـی دو کشـور:
موقعیـت اسـتراتژیک، ژئوپلتیک و ژئواکونومیـک ایران مـورد توجـه کشـورهای بـزرگ جهـان بـوده و هسـت. موقعیـت مناسـب ریلـی و جـــادهای و دسترسـی ایـــــران بـه ســــواحل طــــولانی در خلیج‌فـارس، دریـای مکـران «عمان» و سـواحل دریـای مازنـدران «خـزر» در سـال‌های اخیر بسـیار مـورد توجـه تولیدکننـدگان بـزرگ اقتصـادی جهان بـوده اسـت. اگـر بعضـی مسـیرهای ناتمـام ریلی و جـادهای ایـران تکمیل شـود ایران می‌توانـد از عبور و ترانزیـت کالا از خطـوط ریلـی و جـادهای خـود درآمـد سرشـاری داشـته باشـد. ایـن راه‌گـذر ارتباط ترانزیتـی کشـورهای شـمال اروپـا و روسـیه را از طریـق ایـران و دریـای خـزر بـه کشـورهای حـوزه اقیانـوس هنـد، خلیج‌فـارس و جنـوب آسـیا برقـرار می‌سـازد. در ایـن میـان اتصـال خلیج عمـان و بندر چابهـار در سـاحل شـرق دریـای مکـران یـا دریای عـرب به عنـوان بندری اسـتراتژیک به ایـن راه‌گذر در مبادلـه کالا بـه شـرق کشـور و همسـایه‌های شـرقی و آسـیای میانـه نقـش مهمـی ایفـاد خواهد کـرد. در صـورت فعـال شـدن تمـام حلقه‌هـای این زنجیـره، انتقـال کانتینـر از بندربمبئـی بـه مسـکو سـریع‌تر و بـه صرفه‌تـر خواهـد بـود ( ترانزیـت کانتینـری مشـابه از طریـق دریـای بالتیـک افزایش ۲۰ درصـدی هزینـه حمل‌ونقل را در پـی دارد). تنها خلا این مسـیر در کشـورمان خط راه آهن رشـت- آسـتارا بـه طـول ۱۶۴ کیلومتر اسـت. ایـن گـذرگاه ریلـی کـه از چیـن تـا هنـد و از هنـد تـا پاکسـتان و سـپس داخـل ایـران تـا رشـت ادامه دارد. لازم اسـت قطعه رشـت به آسـتارا هم سـاخته شـود چـرا که این خـط تا فنلانـد در اروپا هـم ادامه دارد و بـا تکمیـل ایـن قطعه می‌توانیم شـاهد رشـد یکبـاره اقتصـادی با روسـیه باشـیم. در نتیجه بدون توسـعه حمل‌ونقـل ایـران و روسـیه، نمی‌تـوان از توسـعه مبـادلات اقتصـادی ایـن دو کشـور سـخن گفـت. ایـن توسـعه هـم بایـد در مـرز زمینـی و هم دریـای خـزر صـورت پذیرد و یـک ارتبـاط مؤثر بین شـرکت‌های حمل‌ونقـل دو کشـور ایجـاد شـود؛ لذا در صورتـی که روسـیه بتوانـد پنجـره ورود ایران به بـازار اوراسـیا و کشـورهای حـوزه CIS شـود، ایـن خـود می‌توانـد در افزایـش مبـادلاات تجـاری دو کشـور نقشـی جـدی ایفـا کند. در حال‌حاضـر بیشـترین مشـکلات ایـران مربوط به حمل‌ونقـل زمینـی و ریلـی اسـت و حمل‌ونقل ریلی کشـور متناسـب بـا نیازهـای کشـور توسـعه نیافتـه اسـت. از سـوی دیگر وسـایط حمل‌ونقل جـادهای از قبیـل کامیون‌هـا دچار فرسـودگی شـده‌اند و بنادر و اسـکله‌ها نیز رشـد شـایانی نداشـته‌اند. در حال‌حاضر دو خـط آهـن سـرخس-تجن و خـط آهـن گرگان- اینچـه بـرون تـوان ارسـال کالا بـه مقصـد روسـیه از طریـق ترکمنسـتان و قزاقسـتان را دارد. احـداث راه‌آهـن رشت-آسـتارا )ایران(-آسـتارا )جمهـوری آذربایجـان(، مهم‌تریـن پـروژه حمل‌ونقـل ریلـی میـان ایران و روسـیه اسـت کـه می‌تواند مناسـبات ایـن دو کشـور را به‌طـور چشـمگیری افزایش دهد و تکمیل‌کننـده کریـدور شـمال بـه جنوب اسـت.
عـدم اسـتفاده از فرصت‌هـای صادراتـی: در برخـی بازه‌هـای زمانـی، فرصت‌هایی طلایـی برای افزایـش روابط اقتصـادی میان ایران و روسـیه نمود پیـدا کـرده اسـت کـه متأسـفانه تـا کنـون بـه نحو شـایانی نتوانسـته‌ایم از آنهـا بهره‌بـرداری نماییـم بـه عنـوان مثـال: بـه دنبـال تحریم‌هـای روسـیه توسـط غـرب در ماجـرای الحاق کریمـه و همچنین سـرنگونی جنگنـده روسـیه توسـط آنـکارا، روابـط روسـیه بـا اتحادیـه اروپـا و ترکیـه دچـار تنش‌های شـدید گردیـد و آنهـا بازارهـای روسـیه را از دسـت دادنـد. در آن برهـه با توجـه به ژئوپولتیک کشـور و همچنیـن تنـوع تولیـدات داخلی مخصوصـاً در حوزه کشـاورزی، مسـکو از ایـران طلـب کمـک کـرد که متأسـفانه نتوانسـتیم در ایـن زمینـه فعالانـه ظاهـر شـویم لـذا سـایر بازیگـران خارجـی گوی سـبقت را از مـا ربودند.
ضعـف در صنعـت بـــــازاریابی: از چالش‌هـا و تهدیدهـای پیـش‌روی گسـترش مبـادلات تجـاری ایـران و روسـیه، ضعـف هـر دو طـرف در کسـب شـناخت از ظرفیت‌هـا، نیازمندی‌هـا، ذائقـه و اسـتانداردهای طـرف مقابـل در حـوزه کالا و خدمـات اسـت کـه در دسـترس نبـودن اطلاعـات جامـع کاربـردی بـرای تولیدکننـدگان و صادرکننـدگان هـر دو کشـور، مانعـی جـدی بـرای افزایـش مـراودات اقتصادی اسـت. ضعـف نهادهای مسـئول در شناسـایی ایـن ظرفیت‌هـا نیـز بـر ایـن بی‌اطلاعـی افـزوده اسـت. همچنیـن اسـتفاده از ظرفیت‌هایـی چـون نمایشـگاه‌های کالا و خدمـات و ایجـاد فروشـگاه‌های زنجیـره‌ای در کشـور مقصد، می‌توانـد همکاری‌هـای دو کشـور را تسـهیل کند و دسترسـی بـه بـازار دوجانبـه را افزایـش دهـد.
حـوزه گمرکی: یکـی دیگر از مشکلات جدی بر سـر راه افزایش مبادلات تجاری ایران و روسـیه، از یـک سـو تعرفه‌ها و عـوارض گمرکی بالای روسـیه و از سـوی دیگـر نبود پروتکل مشـترک بین گمرک ایران و روسـیه اسـت که کار را بـرای صادرکنندگان دو طـرف و به ویـژه ایران دشـوار می‌کند.
مباحـث فرهنگـی: ایجـاد مـوج روس هراسـی توسـط برخـی جریان‌هـا و رسـانه‌های داخلـی و خارجـی بـا هـدف تخریب اعتمـاد عمومی مـردم به منظـور ایجـاد نگرانـی و نارضایتـی از توسـعه روابط میـان تهران و مسـکو و همچنین پافشـاری و تأکید برخـی جریان‌هـا بـر غیرقابـل اعتماد بـودن روس‌ها و ایجـاد تبلیغـات روانـی از بدعهـدی روس‌هـا و زیان‌هـای وارد شـده بـر ایـران در طـول تاریـخ از مـواردی هسـتند کـه بـر اقبـال عمومـی در توسـعه روابـط بـا روسـیه تأثیرگـذار هسـتند. لـذا بـه منظور گسـترش مناسـبات دو یـا چنـد ملـت و شـناخت متقابـل از ظرفیت‌هـای دوجانبـه، امـری ضـروری اسـت. ایـن معضـل خـود یکـی از نتایـج فقـدان صنعـت گردشـگری اسـت که بـرای مرتفع سـاختن آن، اراده‌ای جـدی از سـوی دو کشـور نیـاز اسـت.
ارائـه راهکارهـــا و سیاسـت‌های اجرایی مشـخص در راسـتای واکاوی ابعاد مختلف روابـط چندجانبـه عقد قراردادهـای همکاری بلنـد مـدت: عقـد قراردادهـای بلندمـدت در زمینه‌هـای مختلـف و پیوسـتن ایـران بـه اتحادیه‌ها و سـازمان‌های منطقـه‌ای بـا روسـیه نقـش مهمـی در ارتقـاء ظرفیـت همکاری‌هـای تهـران و مسـکو ایفـا می‌کنـد. دی مـاه ۱۴۰۰ موافقت‌نامـه جامـع همکاری‌هـای بیسـت سـاله بیـن ایـران و روسـیه مطـرح شـد و پیش‌نویـس پیشـنهادی کشـور بـرای قـرارداد همـکاری 20 سـاله جدیـد بیـن دو کشـور مـورد مذاکـره قـرار گرفـت. مسـئله هسـته‌ای، امـکان خریـد تسـلیحات نظامـی از سـوی ایـران؛همکاری‌هـای منطقـه‌ای؛ حمایـت روسـیه از ایـران بـرای به دسـت آوردن جایـگاه بیشـتری در اتحادیه اقتصـادی اوراسـیا و مسـائل امنیتی منطقـه از نکات حائـز اهمیـت در گسـترش روابـط دو جانبـه تلقـی میشـود.
اسـتفاده از ظرفیـت اتحادیـه اقتصـادی اوراسـیا: عضویـت ایـران در اتحادیـه اقتصـادی اوراسـیا بـه عنـوان کشـوری که بـه موازات داشـتن روابـط خـوب بـا روسـیه، دارای موقعیـت جغرافیایی راهبـردی در منطقـه نیـز هسـت به معنـای حلقه‌ای مهـم در تحقق اهـداف ژئوپولیتیکـی دو طرف تعبیر میشـود. در ایـن چارچوب ایران ضمـن بهره‌برداری از ظرفیت‌هـای اقتصـادی اتحادیه اقتصادی اوراسـیا می‌توانـد از منافع سیاسـی عضویت در یک سـازمان منطقـه‌ای نیـز بهره‌منـد شـود همچنیـن روسـیه در رقابت‌هـای ژئوپولیتیکـی و ژئواسـتراتژیکی در برابر آمریـکا، رویکـردی مبتنـی بـر نـگاه بـه شـرق را در دسـتور کار خـود قـرار داده اسـت لـذا خواسـتار افزایـش ظرفیت‌هـای اقتصـادی و سیاسـی خـود و کشـورهای پسـا شـوروی و اسـتفاده از ظرفیت‌های بالقـوه بازیگـران پیرامونـی و نهادسـازی‌های سیاسـی، اقتصـادی و امنیتـی در منطقـه اسـت. در ایـن فراینـد اتحادیـه اقتصـادی اوراسـیا یـک بلوک ژئواکونومیکـی در محیط پیرامونی روسـیه اسـت که در همسو سـازی اقتصـادی آن گـروه از کُنشـگرانی کـه با توجـه به مقتضیـات ژئوپلیتیکی‌شـان از روابط خوبـی با روسـیه و اتحادیه برخوردارنـد نقش مهمی ایفـا می‌کنـد. در نتیجـه دغدغه‌هـای ژئوپلیتیکـی مشـترک در کنـار وجـود بسـتر ژئوپلیتیکی مناسـب منجـر بـه تعمیـق مـراودات اقتصـادی، سیاسـی، امنیتـی میـان ایـران و اعضـای اتحادیـه خواهـد شـد کـه عواملـی مهـم در توسـعه زیرسـاخت‌های اقتصـادی کشـور و کاهـش وابسـتگی اقتصـاد بـه نفـت ارزیابـی میشـود. تنـوع بـازار و منابـع موجود در کشـورهای عضـو اتحادیـه اقتصـادی اوراسـیا به مـوازات تلاش اعضـا بـرای تلفیـق همکاری‌هـا با سـایر سـازمان‌ها ماننـد «اتحادیـه اروپا»، «سـازمان آ سـه آن»، «بریکـس»، «مجمـع کشـورهای صادرکننـده گاز» و طرحهـای ترانزیتـی «یـک کمربنـد ـ یـک راه» و «کریـدور شـمال ـ جنـوب« بـه ایجـاد فضـای بازتـر اقتصـادی بـرای کشـور خواهـد انجامیـد. همچنیـن در شـرایط فعلـی کـه صـادرات نفـت ایـران توسـط آمریـکا بـا موانعـی رو به رو اسـت، نیازسـنجی بازار کشـورهای همسـایه و توسـعه بازارهـای غیرنفتی با حمایـت از تولید داخل، در بسـتر عضویـت در اتحادیـه اوراسـیا، می‌توانـد به درآمدزایـی اقتصـادی کشـور کمـک شـایانی کنـد. بـه علاوه، بـا توجـه بـه اینکـه اتحادیـه اوراسـیا پرداخت‌هـای تجـاری بـا ارز ملـی را بـه ۷۰ درصـد افزایـش داده اسـت، انتظـار مـی‌رود سـهم دلار در مبادلات تجـاری اتحادیـه کاهـش یابـد.
تســریع در توسعه بنـــادر و افـــزایش ظرفیت ناوگان حمل‌ونقل ترکیبی: گستـــرش روابـط دوستــــانه بـا همســــایگان، چندجانبه‌گرایـی و تلاش برای افزایـش همکاری با سـازمان‌های منطقه از رویکردهای سیاسـت خارجی جمهـوری اسلامی ایران اسـت که علی‌رغـم ایجاد منافـع سیاسـی ـ اقتصـادی بـرای کشـور می‌توانـد بخشـی از آثـار و تبعـات تحریم‌هـای اعمـال شـده از سـوی غـرب را جبـران کنـد. بنابرایـن بـا توجـه بـه موقعیـت اسـتراتژیک جغرافیایـی کشـور (جـاده ابریشـم، راه‌آهن سراسـری آسـیا، کریدور تراسـیکا و کریـدور شـمال ـ جنوب) همچنین تـوان هم‌تکمیلی اقتصـاد ایـران و کشـورهای حـوزه آسـیای مرکزی، قفقـاز و روسـیه و نیـز تلاش اتحادیـه بـه منظـور افزایـش همکاری‌هـای متقابـل در حوزه‌هـای زیرسـاختی و انـرژی، نقـش ایـران در اتحادیـه اقتصـادی اوراسـیا بـرای دو طـرف بسـیار حائـز اهمیـت اسـت. در ایـن فضا، بسـیاری از کشـورها از جمله، کشـورهای جنوب شـرق آسـیا خواهان ایجاد منطقـه آزاد تجـاری بـا اتحادیـه اقتصـادی اوراسـیا هسـتند کـه موقعیـت ژئوپلیتیکـی حائـل ایـران، میـان دریـای خـزر و آب‌هـای آزاد جنـوب، بهتریـن و مقـرون بـه صرفه‌تریـن مسـیر دسترسـی آنهـا بـا ایـن اتحادیه اسـت. همچنیـن این ظرفیـت، موجب توسـعه زیرسـاخت‌های ترانزیتـی کشـور از طریـق مناطـق آزاد چابهـار، ارونـد، منطقـه ویـژه اقتصادی بنـدر شـهید رجایـی، بندرهـای شـمالی کشـور از جملـه خطـوط دریایـی (انزلـی، نوشـهر، امیرآبـاد) بـه آسـتاراخان در روسـیه و اکتائـو در جمهـوری قزاقسـتان و تسـریع در تجهیز و بهره‌بـرداری از این بنـادر میشـود و در صـورت هوشـمندی و مدیریـت صحیـح، ایـران بـه قطـب ترانزیـت کالا در منطقـه تبدیـل خواهد شـد.
حـوزه کشـاورزی: روسیــــه بـه علـت آب و هـوای سـرد قـادر بـه تولیـد بسـیاری از محصولات کشـاورزی نبـوده و یکی از کشـورهای مصرف‌کننده در ایـن زمینـه اسـت. با توجـه به تنـوع آب و هوایی ایـران، می‌توانیـم در زمینـه محصـوالت کشـاورزی صـادرات قابل‌توجهـی بـه کشـورهای همسـایه مخصوصاً فدراسـیون روسـیه داشته باشـیم. از سوی دیگـر روسـیه در حـوزه غلات و دانه‌هـای روغنی، کـه یکـی از نیازهای جدی ایران هسـت نیز ظرفیت بالایـی دارد. همچنیـن روسـیه در حـوزه تکنولوژی، ادوات کشـاورزی و بـذر محصـولات کشـاورزی نیز می‌توانـد نیازهـای ایـران را مرتفـع و همکاری‌هـای تجـاری خـود بـا ایـران را توسـعه دهد.
محصـولات غذایی حلال: اکنـون از جمعیت ۱۴۵ میلـون نفـری روسـیه، حـدود ۱۵ تـا ۲۰ درصد آن را مسـلمانان تشـکیل می‌دهنـد کـه جامعـه آماری بسـیار مناسـبی (حدود ۲۵ میلیـون نفر) برای عرضـه محصـولات حلال تشـکیل اسـت. از سـوی دیگـر ایـران نیز بـه دلیـل تولید محصـولات حلال، می‌توانـد به سـوی گسـترش تبـادلات تجـاری خود بـا روسـیه حرکـت کنـد. ایـن فرصـت بـرای ایـران وجـود دارد کـه در ایـن زمینـه همـکاری تنگاتنگـی بـا «باشـگاه بین‌المللـی تجـارت اسلامی» روسـیه داشـته باشـد کـه رسـالت اصلـی خـود را واردات گوشـت حلال بـرای مرتفـع کـردن نیازهـای مسـلمان ایـن کشـور می‌دانـد.
جمـع بنـدی: بـا نگاهـی بـه برخـی ظرفیت‌های تولیدی که در داخل کشـور وجود دارد از یک سـو و نیازمنـدی اعضـای اتحادیه اقتصادی اوراسـیا به این محصـولات از سـوی دیگـر، کـه بـا توجه بـه جنگ روسـیه و اوکرایـن و بـه تبـع تحریم‌هـای اتحادیـه اروپـا و آمریـکا علیه روسـیه، دوچندان شـده اسـت، می‌تـوان بـا بررسـی بهتـر و دقیق‌تـر و شناسـایی فرصت‌هـا و رفـع موانـع موجـود، اقدامـات مناسـبی در راسـتای تأمیـن ارز مـورد نیـاز کشـور و کمک به صنایـع تولیـدی داخلـی به‌عمـل آورد.