رعایت پروتکل ها، تنها راه کاهش آسیب به خزر

رعایـت کنوانسـیون مارپـل، راهـی برای کاهش آسیب‌ها

مدیرکل دفتر بررســـی و مقابله با آلودگی‌های دریایـی رعایـت مفـــاد کنوانسـیون مارپـل را راهـی بـرای کاهـش آسـیب‌ها به خـزر معرفی می‌کنـد. او ادامـه می‌دهـد: این کنوانسـیون دربـاره انواع آلودگی‌هـــای ناشی از کشـتی‌ها و شناورها در دریـا پروتـکل دارد. بـــر اسـاس الزامــات این پروتـکل، بایـد پسـماندهای کشـتی‌ها از جمله زبالـه خشـک، فاضلاب و پســـاب نـــاشی از کشـتی‌ها بـه سـاحل آورده و در اسـکله و بنادر تأسیسـات لازم بـرای جمـع‌آوری ایـــن موارد ایجـاد شـود. همچنین نیـاز داریـم برنامه‌ریزی مناسـب بـرای بازیافت و امحاء فاضلاب، زباله و پسـاب انجـام گردد. بـه گفته صدیقـی، فاضلاب انسـانی کشتــی‌ها بایـد در تانک‌هایـی ذخیـره شـده و در اسـلکه بـرای تصفیــه تحویـل داده شــود. در ارتبـاط بـا فضـولات نفتـی نیـز کشـتی‌ها حـق تخلیـه آب خـط روغـن موتورخانـه، رسـوبات و لجـن تانک‌هـا را «کـه شـــامل روغـن و مـواد نفتـی اسـت» در دریـــا نـــدارند و بــــاید به اسکله تحویل دهند. او مــی‌گوید: برای اجــرای مفاد این کنـوانسیون بایـد تأسیسـات لازم در اسـکله و بنـادر اصلـی شـمال کشـور ایجـاد شـود تـا بتوانیـم زائـدات نفتـی را دریــــافت کنیم. در خلیـــج‌فارس و دریـای عمـان، روی بحـث آب‌توازن مقرر شـده اسـت کـه کشـتی‌ها قبـل از ورود بـه دریـــای عمـان، بایـد آب‌تـوازن خود را تخلیـه و تعویض کننـد. ایـن آب بایـد وارد تانک‌هـای مخصوص شـود کـه ریسـک انتقـال گونـه غیربومـــی به حداقل برسد. صدیقـی از پیگیـــری ایجـاد تأسیسـات بـرای جمـع‌آوری فضـولات نفتی در سـواحل شـمال کشـور خبـر می‌دهـد. او اضافـه می‌کنـد: هنوز ایـن بحـث نهایی نشـده اسـت اما نیـــاز داریم کـه چنیـن تأسیسـاتی در بندر نوشـهر، انزلی و امیرآبـاد ایجاد شـود. مدیـرکل دفتر بررسـی و مقابله بـا آلودگی‌های دریایـی، «کنوانسـیون تهران» را کنوانسیـــون دیگـری معرفـی می‌کنـد کـه رعایـت مفـاد آن به حفظ اکوسیستـــم خزر کمـک خواهد کرد. او اضافـــه می‌کنـد: کنـــوانسیون حفاظـت از محیط‌زیسـت دریـــای خــــزر چنـد پروتکل دارد. یکـی از آنهـا پروتـکل همـکاری و مقابلـه بـا آلودگی‌هـای نفتـی در دریـای خـزر اسـت.طبـق ایـن پروتـکل بایـد مراکـزی در سـواحل کشـورهای حاشـیه خـزر بـرای مقابله سـریع با سـوانح دریایـی کـه عامـل آلودگی‌هـای نفتـی هسـتند، ایجاد شود که مسـئولیت این پروتکل بـا ایـران و سـازمان بنـادر و دریانوردی اسـت. بـه گفتـه صدیقـی، پروتـکل مقابلـه بـا آلودگی نفتـی در دریـــای خـزر ذیـل «کنوانسـیون تهـران» قـرار دارد و مسـئولیت آن بـا سـازمان بنـادر و دریانـوردی اسـت. یـک مرکـز اصلـی در سـواحل خـزر بـا پیگیری سـازمان بنـادر در حـال ایجـاد اسـت و در ایـن مراکـز قرار اسـت همـه تأسیسـات و تجهیـزات لازم بـرای مقابله بـا سـوانح دریایـی و آلودگـی نفتی ایجاد شـود. بایـد بـوم اسـکینر، شـناور، پمـپ مکنـده آب آلـوده بـه نفت و سـایر تجهیـــزات لازم در این مرکز مسـتقر شـود تا هرگاه سـانحه دریایی رخ داد، بـا ایـن تجهیـزات آلودگـی مهار شـود. او یـادآور می‌شـود: خوشـبختانه مـا در ایـران در مقایسـه بـا سـایر کشـورهای همسـایه از نظـر امکانـات و تجهیـزات مقابلـه بـا سـوانح دریایـی در دریـای خـزر پیشـرو هسـتیم کـه مسـئولیت مسـتقیم ایـن اقـدام بـا سـازمان بنادر و دریانوردی اسـت. محیط‌زیسـت و سـایر دسـتگاه‌ها هم بـا این مجموعه همـکاری دارند.

مدیـرکل دفتر بررسـی و مقابله بـا آلودگی‌های دریایـی عنـوان می‌کنـد: بـرای مقابله بـا اثرات منفـی افزایـش تـردد کشـتی‌ها در خـزر بایـد پایش، نظارت و کنترل در دریـــا در دستور کار باشـد. متأسفانه سـازمان حفاظت محیط‌زیست امکانـات خیلـی کمی در ایـن رابطـه دارد. باید ایـن سـازمان از نظـر شـناورها و غیـره تجهیـز شـود و گشـت‌های مختلـف نظـــارتی بـرای اطمینـان از رعایـت الزامـات و عـدم ایجـاد آلودگـی و تخلیه پسـماند، روی دریـــا داشـته باشد.

گسـترش خطـوط کشـتیرانی اثـر منفی جدی بر خزر ندارد

محمدرضـا فاطمـی متخصـص اکوبیولـــوژی دریـا نیـز در گفت‌وگـو بـا پیـام دریـــا دربـاره اثـر افزایـش خطوط کشتیـــرانی بر خـزر بیان می‌کنـد: کشـتیرانی یـا مسـافری و بـار اسـت و یـا نفتکش‌هایـی هسـتند کـه در دریـا تـردد می‌کننـد بنابرایـن تردد کشـتی‌های مسـافری در دریا مشـکلی نـدارد. حتی کشـتی‌های باری مثـل فله‌برهـا و کانتینربرها که ظرفیت سـه تا چهـار هزار الـی 15 تا 20 هزار تـن دارند، برای دریـا مشـکلی ایجـاد نمی‌کننـد؛ امـا نفتکش‌ها می‌تواننـد بـرای خـزر فاجعـه درسـت کنند. فاطمـی می‌گویـد: اکنـون دریـای خـزر تحـت فشـار بـوده و ورود مـواد نفتی از داخل شـهرها و مناطـق مسـکونی بـه دریـا زیـاد اسـت بـه نحـوی کـه فعالیت‌های اسـتخراج نفـت در دریا در سـمت قزاقستــان و به خصـوص آذربایجان توسـعه یافتـه اسـت کـه ایـن مسـئله آلودگـی نفتـی را بیشـتر میچکنـد. او اضافــه کـرد: اگـر بـــرای نفتکش‌هایـی که نفـت جابه‌جـا می‌کننـد؛ حادثـه‌ای پیـش بیاید با توجه به بسـته بودن خـــزر و قــدرت پایین خودپالایـی، صدمـــاتی ایجـاد می‌شـــود کـه جبرانـش به ایـن راحتـی نخواهـد بود. بـه گفتـه ایـن کارشـناس اکوبیولـوژی، تمـام سـواحل خـزر دارای کاربـری انسـانی بـوده و ایـن دریا از نظر زیسـتگاهی مثــل خلیج‌فارس و دریـــای عمـــان دارای زیستگاه حســـاس اکولوژیـک نیسـت؛ بنابرایـن هر مشـکلی پیش بیایـد، بـرای جوامع انسـانی ایجاد خواهد شـد. او بـا توجه به شـنی بودن سـواحل خـزر، میزان حساسـیت این سـواحل از نظر نشـت نفت را در حداقـل ممکـن اعلام می‌کنـد؛ اما نشـت نفت بـه دریـا و تشـکیل لکه‌هـای نفتـی را عاملـی بـرای بـروز آلودگـی تجمعـی و تشـدید اثـرات مخـــرب این آلـــودگی در دریــای خزر اعلام می‌کند. فاطمـی عنـوان می‌کنـد: نفـت یـک تـــرکیب آلی اسـت که وقتی وارد محیط آبـــی می‌شود، اکسیـــده خواهـد شـد. ماحصـل تجزیـه نفت توسط باکتـــری‌های نفت‌خوار به جـــا ماندن عناصر سـنگین خطرنــاکی مثل کروم، وانادیوم و کادمیـــوم در دریـــاست کـه این عنـــاصر می‌تواند بنتوزهــا را از بین ببرد.

تـردد کشـتی‌ها و افزایش احتمـال مرگ فوک‌های خزری

ایـن متخصـص اکوبیولـوژی دریـا دربـاره اثـر تـردد کشـتی‌ها بـر آبزیـــان می‌گویـد: فـوک خزری از پسـتانداران دریایـــی اسـت که برای تنفـس بایـد بـه سـطح آب بیاید. به طـور قطع تـردد کشـتی‌ها روی فـوک خزری اثر داشـته و می‌تــواند مرگ‌ومیـر در آنهـــا را افزایش دهد؛ زیـرا مهم‌ترین دلیل مرگ پستــانداران دریایی مثـل دلفیـن و نهنگ در آب‌های جنوب کشـور تصـادف با کشتی‌هاسـت. او نشـت نفتـی را هـم بـر روی زندگـی فوک‌ها مؤثـر دانسـته و اضافـه می‌کنـد: درحال‌حاضـر جمعیـت فـوک خـزری از دو میلیـــون به 50 تـا 100 هـزار قلاده رسـیده اسـت و ایـن گونه در معـرض خطر اسـت به خصـوص اینکه فوک خـزری، موجـودی منحصر بـه فرد اسـت و اگر از بیـن برود، برایـش جایگزیـن نداریم. فاطمـی بـا اشـاره بـه اینکـه در خـزر جمعیـت قابـل صیـد ماهیـان خاویـاری وجـود نـدارد، آلودگـی نفتـی را عاملـی بـرای ایجـاد اختلال در زندگـی مـــاهیان کفزی خـــــزر معرفی می‌کنـد. به‌ویـژه آنکـه اگـر نشـت نفتـــی در فصـل تخم‌ریـزی فروردیـن و اردیبهشـت و یـا اول پاییـز کـه فصـل تخم‌ریـزی دوم اسـت، رخ دهـد، مشـکلات بیشـتری بـرای آبزیـان ایجـاد می‌شـود. او می‌گویـد: اگر دریـــا آلوده شـــود، جمعیت ماهیـان کاهـش خواهـد یافـت؛ زیـرا غـذا را از دسـترس آنها خـارج می‌کنـد یا آلودگـی نفتی وارد بـدن ماهـی می‌شـود و فعالیـت بـاروری ماهـی را تحـت تأثیـر قـرار می‌دهـد؛ زادآوری ماهی‌هـا را کاهـش می‌دهـــد و اگـــر آلودگی نفتـی زیـاد باشـد، بازشـــدن تخـم و لارو را به تأخیـر می‌اندازد، در نتیجه تخم‌ها فاسـد شـده و از بیـن می‌رونـد و بـه ایـن ترتیـب سیسـتم بـاروری و ازدیـــاد نسـل را تحـت تأثیـر قـرار می‌دهـد. او تخلیـه آب‌تـوازن کشـتی‌ها را هـم عاملـی معرفـی می‌کنـــد کـه زمینـه افزایش ریسـک در خـزر بـه دلیـل ورود گونه‌هـای بیگانـه و مهاجـم را فراهـم می‌کند؛ مگر اینکه کشـتی‌ها بیـن دریـای سـیاه و دریـای خـزر تـردد نکنند و کشـتیرانی داخلـی خـزر باشـد کـه بـه ایـن ترتیـب آب‌تـوازن از خـود خزر گرفته می‌شـود و همان‌جـــا هـــم آب را خــــالی می‌کنند که مشکلی پیش نیاید. فاطمی هم مانند امید صدیقی تنهــا راه کاهش مخاطـرات ناشـی از افزایـش تردد کشـتی‌ها در خـزر را رعایـت اسـتانداردهای لحـاظ شـده در کنوانسـیون مارپل اعلام میکند. او ادامـه می‌دهد: این کنوانسیــون پنج ضمیمه بـرای آلودگـی نفتی، نشـت نفت و دیگـر موارد دارد و بـرای آنهـا دسـتورالعمل جداگانه تدوین کرده اسـت.

علـی نصراللهـی، دانشیـــار پژوهشــکده علوم محیطـــی دانشـگاه شهیـــد بهشـتی نیـز در گفت‌وگـو بـا پیـام دریـا دربـاره مخــــاطرات ناشـی از افزایـش فعالیت‌هـای کشتیرانـــی در خـزر عنـــوان می‌کنـد: بـه طـور کلـی افزایش کشـتیرانی نـه در خـزر بلکه در هــــر پهنـــه آبـی دیگـر، مخاطراتـی بـه همـراه دارد. یکی از مخاطـــراتی که خیلی قابل کنتـــرل نیسـت، انتقال گونه‌هـــای غیربومـی از طریق آب‌توازن و بدنـه کشتیهاسـت. او اضافـه می‌کنـــد: کشتـــی‌ها وقتـی از یـک پهنـه آبـی به یـک پهنه آبـــی دیگـر می‌روند، معمـولا ً خالـی هسـتند. بـرای اینکـه کشـتی تعـادل داشـته باشـد، آب دریـا را وارد مخـازن بزرگـی می‌کنند و در زمــان رسـیدن به مقصد و انجـام بارگیـری، این آب را خالـی می‌کنند تا بـا اضافـه شـدن بار، کشـتی بـه تعادل برسـد. دانشـیار پژوهشـــکده علـوم محیطی دانشـگاه شـهید بهشـتی می‌گویـد: ایـن آب مـــی‌تواند حـاوی یکسـری گونه‌هـا باشـد کـه بـرای پهنه آبـی جدیـد غیربومی تلقی شـوند و در شـرایط خـاص تبدیـل به مهــــاجم شـوند و بـــه آن اکوسیسـتم آسـیب بزنند. او اضافـه می‌کنـد: کنوانسـیون‌های بین‌المللی، خیلـی سختگیرانــه ایـن موضـوع را پیگیـری می‌کننـد و کشتـــیچها را ملـــزم کردنـــد که آب‌هـای تـــوازن موجـود در مخـازن خـود را قبـل از رهاسـازی بـه دریـا، تصفیـه کننـد. این تصفیـه بـا اشـعه UV و روش‌هـای مختلـف انجـام می‌شـود و عملاً بـه این ترتیب، ریسـک آب‌تـوازن کاهـش می‌یابـد. اگرچه این ریسـک بـه صفـر نمی‌رسـد. نصراللهی بیـــان می‌کنـد: اثرات موجوداتـــی کـه بـه بدنـه کشـتی‌ها می‌چسـبند که بـه آن چسـبندگی زیسـتی می‌گوینـد، کمتـــر قابـل کنتـرل اسـت و ایـن مسـئله پدیـده‌ای شـایع اسـت. لارو موجـودات در یـک پهنـه آبـی غیـر از پهنـه مقصـد به بدنه کشتـــی‌ها می‌چسـبد و می‌تواننـد بـه پهنـه جدیـد منتقـل شـود و خودشــــان را بـا شـرایط جدیـد وفـق بدهند.

ایـن گونه‌هـا در شـرایطی شـکوفا می‌شـوند و اگـر شـرایط برایشـان مهیـا باشـد خودشـان را کامل مسـتقر می‌کننـد. گاهی ممکن اسـت به یک گونه مهــاجم تبدیل شـــوند و عرصه را بر گونه‌هـای بومـی آن پهنـه آبی تنـگ کنند. این یکـی از مهم‌تریـن مخاطرات کشـتیرانی اسـت. او یـادآور می‌شـود: بـرای جلوگیـری از مخاطره چسـبندگی موجـودات زنده به بدنه کشـتی‌ها، از رنگ‌های ضد چسـبندگی در بدنه شنــاورها اسـتفاده می‌شـود؛ اگرچـه طبـق معاهـدات بین‌المللی صاحبان کشـتی‌ها بایـد از رنگ‌های سـمی و دارای قلـع بـرای رنگ‌آمیـزی بدنـه کشـتی اسـتفاده نکننـد؛ اما هنوز تعـداد زیادی از کشـتی‌ها از ایـن رنـگ اسـتفاده می‌کننـد و این مسـئله در دریاها سـمیت ایجـاد می‌نماید. دانشـیار پژوهشـکده علـوم محیطـی دانشـگاه شـهید بهشـتی اضافـه می‌کنـد: غیـر از ایـن مـوارد، نشـت گاز و نفـت و مـواد شـیمیایی و هرچیـزی کـه در بـار کشـتی‌ها وجـود دارد، میچتوانـد آلوده‌کننـده دریـا باشـد. او ادامـه می‌دهـد: نشـت مـواد سـوختی خـود کشتی‌هــا مثل گازوئیل که به عنــوان سوخت در کشـتی استفـــاده می‌شـود، بـــاعث ایجاد آلودگــی در دریـــا می‌شــود و عملاً اسـتفاده از ســوخت‌هــای کم‌ســـولفور هم نمــی‌تواند ایـن آلودگـی را کاهـش دهـد؛ بلکـه صاحبـان کشـتی‌ها بایـد مواظـب باشـند کـه موتـور آنها بـه روز باشـد و کمترین نشـت را بـه داخل دریا داشـته باشـد کـه ایـن مسـئله مهم‌تـر از نـوع سـوختی اسـت که در کشتی اسـتفاده می‌شود.دانشـیار پژوهشـکده علـوم محیطـی دانشـگاه شـهید بهشـتی می‌گویـد: مـورد دیگـری که به صـورت جهانـی در همـه اشـکال حملچونقـل از جملـه حمل‌ونقـل دریایـی مطرح اسـت، بحث دی‌اکسـیدکربنی اسـت کـه این مسـائل به جو رهـا می‌کننـد و گرمایـش جهانـی را بـه دنبال دارد و می‌توانـد مباحـث تغییـر اقلیـم را ایجـاد کند . او نیـز رهـا شـدن زباله‌های خدمه کشـتیچها در دریا را یکـــی دیگر از مخاطرات توسعه خطوط کشتیرانـــی معرفی می‌کند و ادامـــه می‌دهد: بطـری پلاسـتیکی و مـــوادی کـه در کشـتی اسـتفاده می‌شـود اگـر بـه دریا رهــا شـود، آن زباله‌هـا آلودگـی ایجـاد کـرده و بستــری برای چسـبیدن موجودات و انتقالشـــان از یک پهنه آبـی بـه پهنه آبی دیگـر را فراهم می‌کند.