نظام‌نامۀ آموزش الکترونیکی تدوین می‌شود

با توجه به شیوع ناگهانی پاندمی اواخر سال 98 و ورود آن به ایران در اسفندماه همان سال، تمام شئونات زندگی در ایران و جهان تحت‌تأثیر آن قرار گرفت که آموزش هم از این قاعده مستثنی نبود. اوایل بیش از 90 تا 92 درصد آموزش در جهان تحت‌تأثیر شیوع ویروس کرونا دچار اختلال شد البته واکنش کشورها به آن متفاوت بود. در کشورهایی که زیرساخت مناسب برای آموزش بر بسترهای الکترونیکی داشتند این وضع به سرعت مدیریت شد امّا چالش در کشورهای دیگر شدیدتر بود. در ایران، بیش از دو دهه تجربه در حوزۀ آموزش الکترونیکی داشتیم. برای تعدادی از دانشگاه‌های بزرگ کشور آموزش الکترونیکی ارائه می‌شد و دانشجویان به صورت کاملاً الکترونیکی آموزش می‌دیدند و همین‌طور بین هفت یا هشت دانشگاه و مؤسسه کاملاً آموزش الکترونیکی برای آنها تعریف شده بود که تجربۀ خوبی برای آموزش‌‌عالی به همراه داشت. اما نکتۀ مهم این بود که در اسفند ماه سال 98 با بیش از 2000 واحد دانشگاهی روبه‌رو بودیم که اکثر آنها هیچ تجربه یا زیرساختی برای آموزش الکترونیکی نداشتند و حتی در دانشگاه‌های بزرگ هم تنها کمتر از 10 درصد از دانشجویان و استادان و تعداد کمی از کارشناسان درگیر و آشنا با آموزش الکترونیکی بودند. از نظر قوانین آموزشی، فرهنگی و زیرساخت‌ها بدون‌شک در شروع کار با چالش‌های بسیار جدی روبه‌رو بودیم. اما خوشبختانه با تشکیل کارگروهی از اساتید مجرب در این حوزه در ستاد وزارت علوم، تحقیقات و فنّاوری نسبت به مشاوره و استفاده از تجربۀ آنها در دانشگاه‌های بزرگ و الکترونیکی، همراهی و همدلی بسیاری از استادان و دانشجویان و کارشناسان، با کمک و مشاوره به مؤسسات و دانشگاه‌های ضعیف‌تر تا حدی بحران اسفندماه سال 98 سپری شد. البته آموزش‌‌عالی بین تعطیلی کامل آموزش یا ادامۀ آموزش با یک حرکت ملی مخیر بود. مسلماً تعطیلی آموزش تبعات سنگینی برای کشور و دانشجویان داشت. براساس گزارش‌های دریافتی، در یک‌ماه و نیم اول سال 99 که تعطیلات نوروز را هم شامل می‌شد به طور متوسط حدود 70 درصد از کلاس‌های دانشگاه‌های بزرگ برخط شدند و در کل کشور این آمار به حدود 60 درصد به طور متوسط رسید. در مدت دوماه بعد به بالای 80 درصد رسید که نشان‌دهندۀ عزم جدی خانوادۀ آموزش‌‌عالی برای برپایی آموزش تحت شرایط این بحران را نشان می‌داد. در مقایسه با سایر کشورها هم که مدام توسط کارگروه رصد می‌شدند جایگاه قبولی و خوبی داشتیم. البته در کنار این مسائل موارد قانونی آموزش هم در همان اسفندماه برطرف و به دانشگاه‌ها ابلاغ شد.

به نظر جنابعالی، استفاده از آموزش مجازی چقدر بر محدودیت‌های آموزش حضوری مانند زمان و مکان غلبه کرده و در عین‌حال چه معایبی دارد؟

بین آموزش حضوری و الکترونیکی تفاوت‌های بسیاری وجود دارد و هرکدام با توجه به تجربه، امکانات و مسائل فرهنگی مرتبط با آنها می‌توانند مزایا و اشکالاتی داشته باشند. برای نمونه، دسترسی نامحدود به محتوای کلاس‌ها، آزادی انتخاب در زمان برگزاری و استفاده از کلاس و نبود محدودیت فیزیکی در برگزاری کلاس از مزایای قطعی آموزش الکترونیکی است. اما برای بهره‌مندی از این مزایا، مهارت‌های جدید تدریس و زیرساخت‌های مناسب از ضروریات است. آموزش چهره‌به‌چهره هم علی‌رغم محدودیت‌ها امتیازهایی دارد که نیاز به توضیح نیست و حضور فیزیکی در محیط دانشگاه خود برکات آشکاری دارد.

یکی از مباحثی که رؤسای دانشگاه‌ها در مورد آن نگرانی‌هایی دارند، مسئلۀ کیفیت درآموزش‌های مجازی است. منظور از کیفیت، مشکلات ارائۀ آموزش‌های مجازی در دروس عملی، ارزیابی عملکرد اساتید و دانشجویان در این کلاس‌ها، فقدان پهنای باند کافی اینترنت و مسائلی از این دست است. شما کیفیت این آموزش‌ها را چگونه ارزیابی می‌کنید و آیا نظر‌سنجی در این خصوص از دانشگاه انجام گرفته است؟

این نگرانی‌ها کاملاً به‌جا و درست است. یک پارامتر مهم در کیفیت آموزش الکترونیکی، تجهیزات مناسب و زیرساخت‌های فنّاورانه مرتبط با آن است. علی‌رغم تمام تنگناهای مالی و تحریم، خوشبختانه بسیاری از دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش‌‌عالی که قبلاً هیچ زیرساختی نداشتند، موفق شدند شرایط حداقلی برای برگزاری دوره‌های آموزش الکترونیکی را در کمترین زمان ممکن و تا اواخر اردیبهشت‌ماه سال 99 فراهم کنند. البته در برخی دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش‌‌عالی کشور امکانات بسیار خوب و با استانداردهای قابل‌قبول فراهم شد و کارشناسان خبره‌ای در این مدت بکار گرفته شدند یا آموزش دیدند که مدیریت نرم‌افزارها را به خوبی انجام دهند. اما بدون‌شک سطح سرویس‌دهی در دانشگاه‌ها متفاوت بود. براساس نظرسنجی‌هایی که از دانشگاه‌ها در دو نوبت انجام شد، نتایج ارزیابی بسیاری از دانشگاه‌ها این بود که میزان رضایت‌مندی از آموزش الکترونیکی، در طول مدت اجرا و با بهبود کیفیت سرویس‌های آموزشی و تجربۀ بیشتر استادان و کارشناسان بالا رفت. هرچند همواره معترضانی هم در این زمینه وجود دارند.

ارزیابی دوره‌های الکترونیکی از چالش‌های اصلی آموزش مجازی است. مهم‌ترین مسائلی که در این زمینه وجود دارند، کدامند و شما برای غلبه بر آنها چه اقداماتی انجام داده‌اید؟

از ابتدا در نامه‌های ارسالی به دانشگاه‌ها، دستورالعمل‌هایی برای ارزیابی درست دوره‌های الکترونیکی براساس تجربیات و دانش اهل فن ارسال شد و بسته‌های آموزشی بسیاری در اختیار استادان قرار گرفت. آن دسته از همکاران که به این موارد توجه نکردند و همان روش سنتی برگزاری یک امتحان در نیم‌سال را که قطعاً برای آموزش الکترونیکی غیرقابل‌قبول است، انجام دادند، در نهایت با مشکل ارزیابی درست روبه‌رو شدند. امّا بسیاری از همکاران هم روش‌های متنوع و طراحی شده‌ای را برای ارزیابی دوره‌های الکترونیکی اجرا کردند که موفق هم بودند.

شما پیش از این از تدوین نظام‌نامۀ "اخلاق درآموزش مجازی" و اجرای آن از سال ۱۴۰۰ خبر دادید، بفرمایید چه فاکتورهایی در این نظام‌نامه مدنظر شما قرار دارند و تدوین و اجرای آن به کجا رسیده است؟

نظام‌نامۀ اخلاق آموزش، برای اولین‌بار در کشور با همکاری انجمن اخلاق کاربردی و دفتر برنامه‌ریزی آموزشی در 12 اصل، سه بخش و 14 محور تدوین و ابلاغ شد. سه بخش نظام‌نامۀ اخلاق آموزش عبارتند از مسئولیت‌های اخلاقی سازمانی، عهدنامه‌های اخلاقی و فرایندها و نظام‌های حرفه‌ای. بخش سوم نظام‌نامۀ اخلاق آموزش در سه محور تنظیم شد که با توجه به شرایط، اخلاق آموزش الکترونیکی به عنوان نیاز روز آموزش‌‌عالی کشور مورد توجه قرار گرفت.

با بررسی‌های صورت گرفته در سطح ملی و جهانی سعی شد که خط‌مشی‌هایی در محور اخلاق آموزش الکترونیکی گنجانده شود. این محور از نظام‌نامۀ اخلاق آموزش 10 مؤلفه دارد که به ترتیب اهمیت عبارتند از زیرساخت و امکانات، نظام‌نامه‌ها، آیین‌نامه‌ها و شیوه‌نامه‌ها، مهارت و سواد رسانه‌ای، پدیدآورندگان و حقوق، روش‌ها و فنون آموزش، آسیب‌شناسی، تعامل، اخلاقیات، فرهنگ‌سازی و نظارت.

آیا گزارشی در خصوص تأثیر بیماری کرونا برآموزش‌‌عالی در جهان دارید؟ در قیاس با این گزارش‌ها، عملکرد آموزش‌‌عالی ایران را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

گزارش‌های متعددی در این زمینه توسط کارگروه آموزش الکترونیکی، دانشگاه‌ها، پژوهشگاه‌ها و یک کارگروه تخصصی برای شرایط کرونا و پساکرونا در قالب یک طرح در دسترس است که مبنای برخی از سیاست‌های معاونت آموزشی قرار گرفته است. اگر بخواهیم مقایسه‌ای بین کشورمان و کشورهای پیشرفته در این زمینه داشته باشیم باید عرض کنم که تاکنون دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش‌‌عالی خوب ما تقریباً پابه‌پای دانشگاه‌های دنیا پیش رفته‌اند و به طور میانگین قابل‌قبول است. امّا نکتۀ کلیدی این است که دانشگاه‌های پیشرو دنیا قابلیت‌های فنّاوری در امر آموزش الکترونیکی را دائماً به‌روز می‌کنند و امکان استفاده از جدیدترین ابزار را در اختیار دارند، متأسفانه دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش‌‌عالی کشور به علت مشکلات مالی و تحریم‌ها، برای به روزکردن آموزش الکترونیکی با دنیا فاصله پیدا کرده‌اند.

توسعه و استمرارآموزش‌های الکترونیکی را چقدر ضروری می‌دانید و آیا برنامۀ مشخصی برای ادامۀ آن در پساکرونا دارید؟

با توجه به تجربۀ به‌دست آمده در کشور و جهان و آشنا شدن جامعۀ دانشگاهی با ظرفیت‌های بزرگ آموزش الکترونیکی، امروزه ادامۀ روند آموزش الکترونیکی و استفاده از این تجربه بسیار ارزشمند و زیرساخت‌هایی که در کشور ایجاد شده است، یک مطالبۀ جدی است و قطعاً توسعه و استمرار آموزش‌های الکترونیکی یک ضرورت در آیندۀ آموزش کشور محسوب می‌شود. البته با عادی شدن شرایط کشور و امکان حضور فیزیکی دانشجویان، باید به سمت آموزش‌های ترکیبی رفت و با ورود فنّاوری‌های جدید در آموزش، بدون‌شک شاهد ارتقاء کیفی آموزش حضوری خواهیم بود.

چه اقداماتی در جهت تدوین و تصویب نظام‌نامۀ آموزش الکترونیک در دست انجام است؟

یکی از اقدامات حوزۀ آموزش برای استقرار و ارتقاء کیفیت آموزش الکترونیکی در کشور، تهیه و تصویب نظام‌نامۀ آموزش الکترونیکی بود که در سال 99 به کمک و مشاورۀ کارگروه ذی‌ربط و دفتر برنامه‌ریزی آموزشی تهیه، تصویب و ابلاغ شد. موضوع ارزیابی عملکرد دانشگاه‌ها و مؤسسات و به نوعی رتبه‌بندی یا دسته‌بندی آنها از نظر کیفیت خدمات آموزش الکترونیکی، به طور جدی مورد توجه قرار گرفته است. در سال گذشته با بررسی‌های کارشناسی و رایزنی‌های انجام شده، مقرر شد که این کار به انجمن یادگیری الکترونیکی ایران با همکاری ISC سپرده شود. تمام مقدمات انجام و ارزیابی آغاز شده است که امیدواریم نتایج آن به‌زودی منتشر شود و البته نتایج آن مبنای اختیاراتی در حوزۀ آموزش الکترونیکی برای دانشگاه‌ها و مؤسسات خواهد بود.