خوشه‌های دریایی توسعه می‌یابد

 مهدی رستگاری، کارشناس بندری- دریایی

 

این تحولات در ابتدای هزارۀ سوم و در عصری شکل می‌گیرد که انسان با مسائل و چالش‌های نوینی برای ادامۀ حیات بر روی کرۀ زمین مواجه شده است. بشر در آستانۀ مواجهه با پیامدهای شدید تغییرات اقلیمی در سال‌های پیش‌رو است. افزایش انفجارآمیز جمعیت انسان بر روی کرۀزمین در قرن گذشته موجب توسعۀ غیرپایدار جوامع بشری در سراسر جهان شده و به نزاع‌های روزافرون آنها بر سر منابع حیاتی منجر شده است. تولید و انتشار آلاینده‌ها و مصرف و تخریب بی‌رویۀ منابع طبیعی در سطح جهان آسیب فراوانی به محیط‌زیست وارد کرده است؛ به طوری که در آیندۀ نزدیک جوامع انسانی در زمینۀ تأمین منابع حیاتی خود با مشکلات جدی مواجه خواهند شد. برخی از دانشمندان معتقدند که انقلاب صنعتی چهارم می‌تواند راهگشای ارائۀ شمار فراوانی از راهکارهای قابل عرضه و توسعه برای مواجهۀ مؤثر با چالش‌های هزارۀ سومی جوامع بشری باشد.

 به‌طور حتم سیستم‌های حمل‌ونقل دریایی نیز تحت تأثیر توأمان انقلاب صنعتی چهارم و نیروهای مخرب ناشی از چالش‌های هزارۀ سوم قرار خواهند گرفت. در جهان امروز، حمل‌ونقل دریایی آوند تحقق تجارت بین‌المللی بوده و یکی از ستون‌های پایۀ توسعۀ نظام اقتصاد جهانی به‌شمار می‌آید. به گفتۀ افمیتوس‌میتروپولوس (دبیر کل پیشین سازمان بین‌المللی دریانوردی)، متوقف شدن کشتیرانی در جهان موجب خواهد شد که نیمی از جمعیت جهان به قحطی و گرسنگی دچار شده و نیم دیگر آن نیز به عصر یخبندان باز گردد. با این اوصاف، جوامع جهان انتظار دارند که صنعت کشتیرانی بتواند خدمات مؤثر، مقرون به‌صرفه و پاکی را عرضه کند که بتواند تسهیل‌کنندۀ مواجهۀ آنان با چالش‌های هزارۀ سوم باشد. اما در این برهه، صنعت کشتیرانی نیز با مجموعه‌ای از چالش‌های مختص خود مواجه است. این صنعت سال‌هاست که از منظر درآمدزایی در نشیب یک چرخۀ 25 ساله قرار گرفته است. ابعاد ناوگان جهانی کشتیرانی تجاری نشان می‌دهد که به نسبت تقاضای موجود در بازارها، این صنعت با مازاد عرضه مواجه است. افزون بر این صنعت کشتیرانی با مجموعه‌ای از الزامات زیست‌محیطی جدید مواجه است که هزینه‌های فوق‌العاده سنگینی را به آن تحمیل کرده است و همچنین محدودیت‌های فنی و عملیاتی جدی برای آن ایجاد خواهد کرد؛ از جملۀ این الزامات می‌توان به ضرورت مدیریت آب‌توازن، الزام به کاهش اکسیدهای گوگرد در گازهای احتراقی کشتی و الزامات آتی کنترل گازهای گلخانه‌ای ناشی از کشتی اشاره کرد. از این‌رو در اوان انقلاب صنعتی چهارم و در آستانۀ مواجهه با چالش‌های جهانی هزارۀ سوم، صنعت کشتیرانی خود در وضعیتی دشوار و خطیر قرار دارد. 

انقلاب صنعتی چهارم می‌تواند آثار شگرفی بر سیستم حمل‌ونقل دریایی جهان داشته باشد. روندهای نوظهوری چون «چاپ سه‌بعدی» و «بهره‌جویی از رباتیک» در بخش تولید می‌تواند آثار چشمگیری بر الگوها و مقدار تقاضا در بازارهای خدمات کشتیرانی داشته باشد. پیش‌بینی می‌شود افزایش استفاده از ربات‌ها در صنایع تولیدی موجب از بین رفتن مزیت نیروی ارزان در پیشکرانۀ دریایی زنجیره‌های تولید امروزی شده و این امر زمینه‌ساز بازگشت خطوط تولید به نزدیکی بازارهای مصرف ( و یا پیشکرانه‌های دریایی نزدیک به آنها) شود. همچنین فراهم شدن امکان تولید سفارشی هر محصولی توسط چاپگر سه‌بعدی در هر نقطه‌ای از جهان، می‌تواند موجب کاهش چشمگیر تجارت محصولات تمام‌ ساخته و نیم ساخته در سراسر جهان شده و در مقابل، تجارت مواد خام و مواد اولیه را در سطح جهان افزایش دهد. این روندها نه تنها آثار تعیین‌کننده‌ای بر تقاضای کشتیرانی کانتینر و فله در سطح جهان خواهند داشت، بلکه مؤلفه‌های تعیین‌کننده‌ای چون ابعاد کشتی‌ها، مسافت مسیرهای کشتیرانی، سوخت مورد نیاز و ... را تحت تأثیر خود قرار خواهد داد. روند دیگری که آثار تعیین کننده‌ای بر سایر بخش‌های بازار جهانی کشتیرانی خواهد داشت، تغییرات بازارهای انرژی در جهان است. هم‌اکنون حدود 87 درصد نفت‌خام استخراج شده در سطح جهان به صورت سوخت‌های فسیلی فرآوری و به مصرف می‌رسد. نفت‌خام، فرآورده‌های نفتی و سایر سوخت‌های فسیلی ( شامل ذغال سنگ، ال.ان.جی. و میعانات گازی) حدود 5/40 درصد از کل تجارت دریابرد جهان را در سال 2018 تشکیل داده‌اند. با افزایش گستردۀ بهره‌برداری از انرژی‌ها در سال‌های پیش‌رو ( از جمله در خودروها، نیروگاه‌ها، تأمین روشنایی و ...) تقاضای موجود برای سوخت‌های فسیلی به نحو چشمگیری کاهش یافته و این موضوع تأثیر قابل توجهی بر بخش فلۀ مایع و فلۀ خشک خواهد داشت. روند عمدۀ دیگری که می‌تواند بر عرضه و تقاضا در بازار کشتیرانی تأثیرگذار باشد، توسعۀ وجوه حمل‌ونقلی و رقیب آن است. این روند شامل توسعۀ شبکه‌های راه‌آهن، همچنین توسعۀ شبکه‌های بین‌المللی هایپرلوپ در مناطق مختلف جهان است. توسعۀ این وجوه حمل‌ونقلی به‌خصوص از طریق توسعۀ «پل‌های سرزمینی» در آسیا و اروپا می‌تواند موجب فرسایش تقاضای موجود برای کشتیرانی تجاری شود. میزان کاهش تقاضا بستگی به سطح گسترش این شبکه‌های حمل‌ونقلی و میزان کارسازی آنها خواهد داشت.

اما از جانب دیگر انقلاب صنعتی چهارم می‌تواند مزیت‌های فنّاورانۀ عمده‌ای را برای حل مسائل فراروی سیستم‌های حمل‌ونقل دریایی فراهم آورد. در بحبوحۀ ظهور تحولات بزرگ در سال‌های آینده، سیستم‌های حمل‌ونقل دریایی برای ابقای خود بیش از همیشه نیازمند نوآوری و به‌خصوص نوآوری ناپیوسته است. توجه داشته باشید که پس از «انقلاب کانتینریزاسیون» در دهۀ 1960، صنعت کشتیرانی هیچ‌گونه نوآوری ناپیوستۀ قابل ذکری به خود ندیده است و بهبود عملکرد در آن عمدتاً بر مبنای افزایش صرفه‌جویی مقیاس، کاهش مصرف سوخت و برخی اقدامات مدیریتی ( مانند تشکیل اتحادهای کشتیرانی و ادغام و اکتساب برای رشد اندام‌وار خطوط کشتیرانی) استوار بوده است. این نوآوری‌های پیوسته در سال‌های اخیر به منتهای بلوغ و رشد ممکن خود رسیده‌اند و صنعت کشتیرانی نیازمند نوآوری‌های ناپیوسته‌ای است که بتواند معماری بازارها و اجزای آن شامل ساختار رقابتی، قابلیت‌های سازمانی، سکوهای تولید، و محصولات را متحول کند. از این حیث، انقلاب صنعتی چهارم می‌تواند فرصت‌های قابل توجهی را برای بهبود این صنعت فراهم آورد.

یکی از موانع اصلی در پیوستن صنعت کشتیرانی به جرگۀ انقلاب صنعتی چهارم، ارزش تجاری و عمر اقتصادی متصور برای دارایی‌ها در آن است. در سال 2019، عمر 25/79 درصد از ظرفیت ناوگان جهانی کشتیرانی زیر 14 سال بوده است و این امر حاکی از آن است که مالکان کشتی‌ها چندان مایل به تغییرات فنّاوری و هر گونه تغییرات عمده‌ای که موجب تحمیل هزینه‌های سنگین و یا وقفه در بهره‌برداری از آنها شود، نیستند. مانع عمدۀ دیگر از مقاومت نیروی کار نشئت خواهد گرفت که توسعۀ فنّاوری‌های انقلاب صنعتی چهارم را به عنوان ریسک جدی متوجه اشتغال خود تلقی خواهند کرد. این تفکر با بهره‌برداری از فنّاوری‌های جدید در سیستم‌های حمل‌ونقل دریایی در سال‌های پیش‌رو تشدید خواهد شد. گرچه در چند سال اول، این فنّاوری‌ها برای فائق آمدن بر مسائل بدو بهره‌برداری‌شان به نیروی انسانی اتکا خواهند داشت، اما به زودی زمانی فرا می‌رسد که بهره‌برداری از این فنّاوری‌ها به صورت تمام خودکار و با کمترین نیاز ممکن به نیروی انسانی آغاز شود. در آن مقطع درک نیروی انسانی شاغل در سیستم‌های حمل‌ونقل دریایی از آثار بهره‌برداری از این گونه فنّاوری‌ها بر اشتغال آنان به مراتب بالاتر رفته و مقاومت بیشتری را در مقابل پذیرش آنها به‌وجود خواهد آورد.

با وجود تمام مقاومت‌های موجود، تحولات کنونی حاکی از اجتناب‌ناپذیری تغییر پارادایم هستند: چالش برقراری الزامات نوین زیست‌محیطی (مانند الزام به کاهش آلایندگی اکسیدهای گوگرد در گازهای احتراقی کشتی، مدیریت آب‌توازن، الزامات مرتبط با کارآیی انرژی و کاهش گازهای گلخانه‌ای)، عدم‌توازن بین عرضه و تقاضا، هزینه و درآمد در بازارهای کشتیرانی نشان‌دهندۀ نیاز فوری به تغییرات در ساختار بازار هستند. در سال‌های پیش‌رو، با افزایش فراریت، عدم‌قطعیت، پیچیدگی و ابهام (VUCA) در بازار کشتیرانی در اثر شرایط ناشی از انقلاب صنعتی چهارم و چالش‌های هزارۀ سوم، پویایی این بازارها نیز به مراتب بالاتر خواهد رفت. از یک سو در دو یا سه دهۀ آینده، انقلاب صنعتی چهارم جامعۀ بشری را به سوی افق تکینکی فنّاورانه سوق می‌دهد که هیچ گونه تصوری از ورای آن نمی‌توان داشت. از طرف دیگر چالش‌های هزارۀ سوم دورنمایی تاریک از آینده را به تصویر می‌کشد که در آن ما آخرین نسل نوع بشر هستیم که می‌توانیم اقدامات اصلاحی لازم را برای تداوم حیات انسان بر روی کرۀ زمین به‌کار بندیم. پیشرفت این دو جریان می‌تواند در اثنای شکل‌گیری پیامدهایی چون درک نوع بشر از اخلاق، گسست زنجیره‌های تأمین توسط بلایای طبیعی، تحولات الگوهای کار و اشتغال، قحطی یا فراوانی غذا، آلودگی و آثار آن، و مانند آن با یکدیگر هم‌افزایی مثبت یا منفی پیدا کند.

 به نظر می‌رسد بهترین اقدام متصور برای صنعت کشتیرانی، سوار شدن بر موج‌های فرصت‌آفرین انقلاب صنعتی چهارم برای فائق آمدن بر چالش‌های هزارۀ سوم است. این موج‌ها می‌توانند فراهم‌کنندۀ تکانه‌های لازم برای یادگیری، نوآوری، ابداع و بهبود راهکارهای مواجهه با شرایط پیچیده و مبهم آینده باشند. با این حال باید در نظر داشت که این موج‌ها دارای ماهیتی ناپایدار، موقتی، گذرا و عموماً غیرقابل کنترل هستند. این به آن معناست که به رغم سرمایه‌گذاری و صرف زمان و انرژی در توسعۀ یک راهکار نوآورانه، امکان دارد که این راهکار طی چند سال یا حتی چند ماه به راهکاری ناکارآمد و مهجور تبدیل شود. با این اوصاف صنعت کشتیرانی در دهۀ آینده اکیداً محتاج بهبود و تحولات عمده‌ای در سازماندهی و توسعۀ منابع خود است.

 سیستم‌های حمل‌ونقل دریایی در سال‌های پیش‌رو نیاز فراوانی به یادگیری و نوآوری دارند. این به آن معناست که این صنعت باید به سازماندهی مؤثر برای تسهیل مدیریت دانش در تمام سطوح سیستم بپردازد. کار دانشگرانۀ مورد نیاز را می‌توان در قالب تحقیق و توسعۀ (R&D)، مدیریت دانش، مدیریت فنّاوری، مدیریت استراتژیک و مانند آن سازماندهی نمود. به عبارت دیگر بنگاه‌های اقتصادی فعال در بازارهای حمل‌ونقل دریایی باید به برنامه‌ریزی برای سرمایه‌گذاری و توسعۀ مشاغل یقه‌طلایی (Gold Collar jobs) برای اشتغال متخصصان و سایر دانشگران مستعد یادگیری و حل مسائل سازمانی بپردازند. علاوه بر این بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته برای جذب کار دانشگرانۀ مورد نیاز در سیستم‌های حمل‌ونقل دریایی، نیز به توسعۀ خوشه‌های دریایی و راه‌اندازی شرکت‌های نوپای دریایی پرداخته‌اند. جوامع دریایی و بندری در این کشورها به حمایت از کارآفرینی نوآورانه در داخل خود و جذب آن از بیرون اهتمام کامل دارند. از جمله طرح‌های مطرح در این زمینه می‌توان به  Maritime Startup Germany، Pier71 scheme در سنگاپور،PortXL  در اروپا، و مرکز نوآوری دریانوردی نیویورک (NYMIC) در آمریکا اشاره کرد.

کار دانشگرانه می‌تواند راهکارهای مورد نیاز حمل‌ونقل دریایی را در سال‌های آینده فراهم آورد. صنعت کشتیرانی باید به تأمین ایده، راهکارهای فنّاورانه، راهکارهای مدیریتی و نوآوری از محل کار دانشگرانه در داخل و خارج خود اقدام کند. این ایده‌ها، راهکارها و نوآوری‌ها حکم چراغی را دارند که تاریکی مطلق شرایط VUCA  را در آیندۀ این صنعت روشن خواهند کرد. کاملاً واضح است بنگاه‌های اقتصادی فعال در حمل‌ونقل دریایی (بدون توجه به ابعاد و اندازه‌شان) درصورتی‌که نتوانند چنین چراغی را برافروزند، در تاریکی شرایط آینده، زمین خورده و به احتمال زیاد نابود خواهند شد.